The Territory: grimmig gevecht om kostbare grond in Brazilië 

Documentaire van National Geographic over de strijd van de Uru-eu-wau-wau voor lands- en lijfsbehoud. Ooit waren er duizenden Uru-eu-wau-wau in het Braziliaanse Amazonegebied. Nu zijn er amper tweehonderd over. Hun leefgebied wordt aan alle kanten omringd door landbouw en bedreigd door illegale kolonisten, die zich gesterkt voelen door  de politiek van Bolsonaro. 

Hoe dit verhaal afloopt, weten we al: tijdens het presidentschap van Jair Bolsonaro zijn landinvasies op inheems grondgebied in Brazilië meer dan verdubbeld. Ontbossing van het Amazonewoud is gestegen tot het hoogste niveau in vijftien jaar. Geweld tegen sociale leiders is de afgelopen jaren toegenomen.

We lezen het geregeld, de onheilspellende feiten. Maar wat ze precies betekenen voor de betrokkenen, daarvan hebben veel mensen geen duidelijk beeld. De documentaire The Territory, een productie van National Geographic, verbeeldt de strijd van de inheemse Uru-eu-wau-wau-bevolking tegen de oprukkende ontbossing die hen van alle kanten bedreigt.

Het grondgebied van de Braziliaanse Uru-eu-wau-wau ligt als een eiland van bos te midden van eindeloze ontboste velden. Boeren, grootgrondbezitters en illegale kolonisten azen op het land, en de (lokale én landelijke) politiek laat hen begaan. We schrijven 2018, de campagne rond de presidentsverkiezingen is losgebarsten. Steeds duidelijker wordt dat Bolsonaro goede kans maakt de nieuwe president van het land te worden. Als dat scenario bewaarheid wordt staat de positie van de inheemse bewoners van Brazilië nog meer op de tocht dan het al deed. Bolsonaro wil van Brazilië immers weer een krachtige economie maken, door agrarische ontwikkeling en export van landbouwproducten. En daarvoor moet nu eindelijk maar eens al het onontgonnen bos wijken voor financieel gewin. Duidelijk is dat hij meer dan een oogje zal toeknijpen voor illegale boskap.

De film belicht deze benarde situatie aan de hand van vier perspectieven: enerzijds die van de inheemse bewoners zelf – met focus op hun jonge leider Bitaté – en van klimaatactivist Neidinha, die hun met gevaar voor eigen leven in de strijd bijstaat. Aan de andere kant staat de ontbossing, belichaamd door landarbeiders en illegale kolonisten, die (vooral die laatste groep) een door God gegeven recht claimen om zich het grondgebied eigen te maken. Dus gaan kilometers tropisch bos in vlammen op, velden platgespoten met pesticiden en worden bomen rücksichtslos omgezaagd.

Nepnieuws 

De verschillende perspectieven worden gedoseerd afgewisseld waardoor bij de kijker, zeker de eerste helft van de documentaire, begrip groeit voor alle betrokkenen: het is niet louter de kwetsbare inheemse bevolking tegen een machtige en kwaadaardige overheid. Ook aan de andere kant zijn menselijkheid, hoop en dromen te vinden.

Dus je begrijpt iemand als Sérgio, een eenvoudige boer die na een leven hard werken op andermans land eindelijk hoopt de droom op een éigen stuk land te verwezenlijken. Hij vindt het oneerlijk dat zijn inheemse buren ‘niets doen, niets verbouwen, niets maken, alleen maar léven’, daar op dat kostbare stuk grond dat in zijn ogen het leven voor mensen zoals hij beter kan maken. Het tragische is hoe de machthebbers – de  grootgrondbezitters en de politieke elite – de kwetsbaarste groepen zo tegen elkaar hebben opgezet dat de boeren inderdaad geloven dat we hier met een zero sum-situatie van doen hebben – en het de één tegen de ander is. Het is op deze manier ook een universeel verhaal, dat de strijd om land op zo veel plekken weerspiegelt.

Maar The Territory toont gaandeweg hoe grimmig de situatie wordt, en hoe oneerlijk deze strijd gestreden wordt: terwijl de 18-jarige Bitaté Uru-eu-wau-wau inheemse patrouilles organiseert die met behulp van drones het gebied doorkruisen om indringers op te sporen, raken de indringers hoe langer hoe meer overtuigd van hun gelijk – dat ze bereid zijn met geweld te verdedigen.  

Er wordt nepnieuws verspreid over de inheemse bewoners. De gewelddadige retoriek uit de politiek jaagt de aanvallen tegen lokale leiders en klimaatactivisten aan. De kolonisten voelen zich gesterkt door een overheid die hun geen strobreed in de weg legt. Milieuactivist Neidinha doet ondertussen wat ze kan om de autoriteiten te bewegen de wet te handhaven – die schrijft immers wel degelijk voor dat inheems land beschermd moet worden. Als corona uitbreekt, probeert ze te helpen de gemeenschappen zich te beschermen tegen indringers die besmettingen meebrengen.

De drone-beelden, niet speciaal voor de film gemaakt dus, maar geschoten tijdens de inheemse patrouilles, geven een indringende extra laag aan de film. Het uitgezoomde perspectief – dat prachtig wordt afgewisseld met close-ups van tropische bloemen, bontgekleurde ara’s, kikkers en apen – laat kristalhelder zien hoe klein en kwetsbaar het nog beboste gebied is. Het herinnert je er ook dat dit verhaal niet alleen over mensen gaat, maar ook (juist) over het territorium zélf: het bos. In de woorden van Neidinha: ‘De Uru-eu-wau-wau beschermen is zonder twijfel dé manier om de Amazone te redden.’

Deze bespreking verscheen in oktober 2022 op conSentido.nl.